Lễ hội Ná Nhèm cũng có nhiều truyền tích, truyện kể liên quan tới lịch sử hình thành và phát triển lễ hội, điển hình là tục “Bôi nhọ mặt” tục phù phép người thành quỉ dữ (tục hóa trang của người Tày) để nhớ về những tích chuyện mà 12 tên cướp đã đến thôn Làng Mỏ cướp phá, đã bị đánh đuổi và chết tại mảnh đất này, chúng đã biến thành hồn ma, quỉ dữ dọa người. Việc hóa trang thành những hồn ma quỷ dữ bị đánh, bị giết để những hồn ma đó không dám quay trở lại hãm hại dân làng. Ngoài ra còn nhiều tích truyện liên quan đến thần linh đình Làng Mỏ mà chỉ có các cụ già trong thôn Làng Mỏ mới biết. Truyện kể về Đình Làng Mỏ qua các tích truyện cổ (viết bằng chữ Hán Nôm); truyện truyền miệng trong dân gian làng xã,.. thì ngày xưa ở khu vực cửa đình Làng Mỏ có ít nhất 03 địa điểm thờ tự của cộng đồng (điểm thờ các vị Thần linh) đó là:
- Thờ thần Nước (Long Vương) và đức vua Miêu Tĩnh tại mỏ nước Bó Vằn.
- Thờ giặc Tài Ngàn (Quỷ thần) tại miếu Xa Vùn.
- Thờ đức thánh Cao Sơn - Quý Minh (Thần núi Tản Viên) tại Đình Làng Mỏ.
Mối liên hệ tâm linh trong dân gian với cuộc sống thực tại, việc thờ thần Thiên nhiên (Thần Nước) đến các Thần linh, Sơn thần (Cao Sơn - Quý Minh) và Quỷ thần (giặc Tài Ngàn) đã giúp cư dân nơi đây tái hiện các ký ức lịch sử thông qua các lễ tục Đánh hèm (đánh trận) tạo nên hệ thống trò diễn trong hệ thống tín ngưỡng dân gian thể hiện trong lễ hội.
Lễ hội Ná Nhèm được tổ chức trong một ngày 15 tháng giêng âm lịch (trước đây, các cụ tổ chức 3 năm một lần vào các năm tý, ngọ, Mão, Dậu). Từ khi phục dựng vào năm 2012 đến nay lễ hội được tổ chức mỗi năm một lần. Sau nhiều năm được phục dựng và duy trì tổ chức, lễ hội Ná Nhèm, xã Trấn Yên, huyện Bắc Sơn ngày càng khẳng định vị trí trong đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân địa phương cũng như du khách thập phương . Ngày 8/6/2015, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch có Quyết định số 1877/QĐ-BVHTT&DL công nhận lễ hội Ná Nhèm là di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.
Một số hình ảnh của lễ hội :
Toàn cảnh Lễ hội Ná Nhèm xã Trấn Yên, huyện Bắc Sơn tỉnh Lạng Sơn
Đình Làng Mỏ thờ vị thần Cao Sơn - Quí Minh
Miếu Xa Vùn Thành Hoàng
Hai đội quân đánh trận tiến về phía Miếu Xa Vùn
Hai đội khiêng phẩm vật cúng Thần linh
Trò "Kén Dâu" mở đầu cho vai diễn: Ngư - Tiều - Canh - Mục
Bảo tàng tỉnh Lạng Sơn
