Văn hóa Mai Pha là văn hóa khảo cổ thuộc giai đoạn hậu kỳ đá mới, sơ kỳ kim khí, mới được xác lập từ sau khi khai quật di chỉ Mai Pha năm 1996. Văn hóa Mai Pha được gọi theo tên của di chỉ hang Mai Pha, nằm trong một núi đá nhỏ đơn độc giữa thung lũng ở phía Nam xã Mai Pha, Thành phố Lạng Sơn. Di chỉ Mai Pha được Viện Khảo cổ và Bảo thàng Lạng Sơn chính thức khai quật vào tháng 6 /1996 đã thu được hàng vạn di vật gồm đồ đá, gốm, xương, nhuyễn thể. Hiện nay trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn đã phát hơn 30 di tích thuộc giai đoạn Hậu kỳ đá mới, trong số đó các nhà khảo cổ đã xếp 12 di tích thuộc Văn hóa Mai Pha. Địa bàn phân bố cơ bản trùng với địa bàn phân bố của Văn hóa Bắc Sơn trên vùng đất Lạng Sơn.
Hiện vật văn hóa Mai Pha rất phong phú, đa dạng bao gồm nhiều loại hình, kiểu dáng, chất liệu khác nhau. Thuộc nhóm công cụ lao động sản xuất có: rìu bôn tứ giác, rìu có vai, cưa, bàn đập, bàn mài, chày nghiền, bàn nghiền bằng đá; rìu, bôn có vai bằng vỏ trai; chì lưới, dọi xe chỉ, bi bằng gốm; dùi xương, đục vũm bằng xương...Đồ trang sức có: vòng đeo tay, khuyên tai, hạt chuỗi bằng đá, vỏ nhuyễn thể. Bên cạnh đó là các mảnh di cốt người, di cốt động vật, tàn tích những bữa ăn của người tiền sử. Những di vật đá của văn hóa Mai Pha được chế tác rất quy chuẩn, thể hiện kỹ thuật, trình độ chế tác đá đã phát triển ở mức cao, kỹ thuật ghè đẽo, mài nhẵn, đánh bóng rất đẹp. Đặc biệt đồ gốm trong văn hóa Mai Pha nhiều về số lượng, phong phú về loại hình, hoa văn, kiểu dáng.... Gốm có độ nung khá cao, xương gốm rất mịn, được chế tác bằng kỹ thuật bàn xoay, riêng phần tai, quai đồ gốm và nhất là phần chân đế cao (dạng bát bồng) được nặn tay. Loại hình gốm chủ yếu là đồ gia dụng dùng trong sinh hoạt hàng ngày, gồm có các loại: Bát và bát bồng, nồi, bình, âu. Hoa văn trang trí đẹp và độc đáo như: văn thừng, hoa văn khắc vạch, hình hoa thị kết hợp trổ lỗ, các đồ án hoa văn khắc vạch hình học, hình sóng nước và cả hoa văn khắc vạch hình thú...được coi là nét đặc trưng tiêu biểu nhất của Văn hóa hậu kỳ đá mới - Văn hóa Mai Pha.
Trên cơ sở nghiên cứu đặc trưng di vật kết hợp phân tích mẫu vật bằng phương pháp C14, các nhà khoa học đã xác định được niên đại tương đối và tuyệt đối của văn hóa Mai Pha ở giai đoạn Hậu kỳ đá mới – sơ kỳ đồng thau, có niên đại tuyệt đối ở vào khoảng 4.000 đến 3.000 năm cách ngày nay. Đây là thời kỳ phát triển cực thịnh của kỹ nghệ chế tác đồ đá và đồ gốm.
Văn hóa Mai Pha được tiếp nối từ văn hóa Bắc Sơn và có mối liên hệ chặt chẽ với các văn hóa đồng đại như văn hóa Phùng Nguyên và văn hóa Hạ Long, một trong những nguồn hợp tạo dựng văn hóa Việt cổ sau này. Với những giá trị tiêu biểu đó Di chỉ Mai Pha đã được xếp hạng di tích cấp Quốc gia theo quyết định số 05/QĐ-BVHTT ngày 12/02/1999 của Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch.
