Ảnh: Di tích Đền Cửa Nam
Do đặc thù riêng là sát đường phố do vậy đền không có Nghi môn, không có sân như một số đền khác mà chỉ có cửa ra vào. Đền Cửa Nam được xây dựng theo kiến trúc kiểu chữ Đinh (J) chuôi vồ, cửa chính quay về hướng Bắc, tường xây gạch chỉ lợp ngói Tây. Hai đầu hồi có 02 cột biểu xây gắn liền với hai hồi, trên mặt trước của 02 cột có 02 câu đối viết chữ Hán – Nôm nền đỏ, chữ đen. Trên đỉnh cột được tao thành tam cấp, cấp một và hai chỉ có các gờ chỉ trang trí, cùng biểu tượng Rồng hướng Thiên rất nhỏ, đỉnh có đắp Rồng hoá, tại bờ dải cũng có Nghê chầu đôi bên. Trên hai đầu hồi có hình “Phượng hí cầu”, đỉnh mái chính giữa có đắp "Lưỡng Long Chầu Nhật" cùng con kìm hai bên đầu hồi.
Đền có 03 cửa ra vào dạng Nghi Môn có mái, 01 cửa chính và 02 cửa phụ, được làm bằng gỗ, kết cấu kiểu "trên song dưới bít", mọi người thường đi lại bằng cửa chính của đền. Phía trên cửa chính là bức Đại tự được đắp nổi kiểu cuốn thư, nền đỏ với 04 chữ Hán - Nôm màu đen "Tứ Phủ linh từ. Hai cửa sổ được trang trí bằng hình chữ Thọ tròn cách điệu, đắp nổi hai bên hiên lối vào có 02 pho Hộ pháp, tượng trưng cho hai vị Trừng ác và Khuyến thiện. Phía bên phải của đền (ngay trước cửa) có một cây hương thờ Bán thiên, trên ban có 01 bát hương.
Gian Đại bái gồm có một phần của cung Công đồng (chính giữa) và Cung Sơn Trang (bên tả) và Cung Trần Triều (bên hữu). Sau cung Công đồng là Hậu cung.
Đền Cửa Nam trước đây có nhiều tượng pháp và đồ thờ tự nhưng do trải qua thời gian và lịch sử đền bị hư hỏng, không thờ tự, do vậy các cổ vật cũng bị mất mát, hư hỏng, năm 2010, đền được tu sửa lại. Di tích đền Cửa Nam là nơi thờ các vị Thần, Thánh (Nhân thần và Thiên thần) có liên quan đến tín ngưỡng đạo Mẫu của người Việt với những yếu tố xã hội - văn hóa - kinh tế nông nghiệp mang nhiều giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc. Đây là một ngôi đền trong Tứ trấn của Thành cổ Lạng Sơn, nơi thể hiện sức mạnh của thần quyền và vương quyền hỗ trợ cho sự phát triển và tồn tại của Thành cổ Lạng Sơn, đồng thời ngăn chặn ma tà quỷ quái làm hại nhân dân địa phương. Đây cũng chính là nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh của nhân dân địa phương và trong vùng.
Lễ hội truyền thống của di tích Đền Cửa Nam được tổ chức vào ngày 12 tháng 02 âm lịch hàng năm. Ngoài ngày hội chính, đền còn tổ chức các ngày lễ tiết trong năm:
- Lễ đón giao thừa (ngày 01/01 âm lịch)
- Lễ thượng nguyên (ngày 24/01 âm lịch)
- Lễ nhập hạ (ngày 24/04 âm lịch)
- Lễ tiệc quan lớn và lễ tán hạ ra hè (ngày 24/06 âm lịch)
- Lễ tất niên (ngày 24 tháng 12 âm lịch)
Đền Cửa Nam là một trong bốn ngôi đền thiêng trấn giữ bốn hướng của di tích Thành cổ Lạng Sơn. Với các giá trị đặc biệt như vậy, di tích đền Cửa Nam đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích cấp Quốc gia năm 2013.
Tổng hợp: Nguyễn Xuân Trường
