Ảnh: Di tích Đền Cửa Bắc
Đền được xây dựng khoảng thế kỷ XVIII, theo Nguyễn Nghiễm (tác giả cuốn sách Lạng Sơn Đoàn Thành đồ) có đến 17 đền chùa quanh trấn lị: Đền Mẫu Sơn xã Khuất Xá; Đền Pha Long xã Mai Pha (Châu Ôn); Đền Bắc Môn xã Mai Pha (Châu Ôn) Đền Đông Môn, Đền Tây Môn, và Đền Nam Môn xã Mai Pha (Châu Ôn); Đền Kỳ Cùng xã Vĩnh Trại (Châu Thoát Lãng)…
Tổng quan di tích gồm có cổng ra vào, gian Đại Bái (tòa Chính điện) cùng Hậu cung và các công trình phụ trợ khác. Cổng đền quay về hướng Đông Bắc (hướng đường Nguyễn Thái Học); Với kiến trúc kiểu chữ Nhị (=) gồm gian Đại bái (tòa Chính Điện) và gian Hậu cung.
Các hoạt động văn hóa tín ngưỡng: Trước đây đền có hội 1 năm 2 kỳ. Lần thứ nhất: Từ mùng 1 tháng 3 đến 8 tháng 3 (Âm lịch). Lần 2: từ 19 tháng 8 đến 21 tháng 8 (Âm lịch). Trong ngày hội có hát chèo, rước sách, các trò chơi vui hầu thánh…đến nay hội đền chưa phục dựng lại được. Hằng năm nhà đền vẫn thường xuyên tổ chức một số ngày đại lễ như: Lễ Thượng Nguyên, dâng sao (ngày 20 tháng Giêng), tiệc Mẫu (ngày 03 tháng 3 Âm lịch), lễ vào hè (ngày 08 tháng 4 Âm lịch), Lễ tán hạ (ngày 08 tháng 7 Âm lịch), Lễ tất niên (ngày 08 tháng chạp). Ngoài các ngày lễ tiết chính ra, hàng ngày vào các ngày sóc, ngày vọng nhà đền vẫn thường xuyên mở cửa đón khách tới tham quan, du lịch và lễ đền.
Trước đây, đền có nhiều di vật, cổ vật quý hiếm nhưng do trải qua thời gian và lịch sử nên đến nay chỉ còn lại một số di vật, hiện vật tiêu biểu gồm: 1 bia đá ghi công đức thời Khải Định (1924), 40 tượng pháp các loại (từ tượng Phật, tượng Mẫu cho tới hàng Quan, hàng Chầu, Cô Cậu) tất cả đều bằng gỗ sơn son thếp vàng (đa số là tượng mới).
Đền Cửa Bắc nay không còn bảo lưu được những kiến trúc cổ ban đầu tuy nhiên nó vẫn giữ được dáng dấp của ngôi đền cổ về vị trí cũng như giá trị đặc biệt trong hệ thống di tích Kiến trúc nghệ thuật ở Lạng Sơn. Đây là một ngôi đền trong Tứ trấn của Thành cổ Lạng Sơn, nơi thể hiện sức mạnh của thần quyền hỗ trợ cho sự hùng mạnh, phát triển của Thành cổ Lạng Sơn đồng thời ngăn chặn ma tà quỷ quái làm hại tới nhân dân địa phương. Với các giá trị đặc biệt như vậy, di tích đền Cửa Bắc đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích cấp Quốc gia năm 2013.
Tổng hợp: Nguyễn Xuân Trường
