Ảnh: Nam nữ dân tộc Nùng hát Sli giao duyên đầu xuân.
Sli nghĩa là “thơ”, là những bài thơ, bài văn vần có độ dài ngắn khác nhau, thường được thể hiện theo thể thất ngôn bát cú hoặc thất ngôn tứ tuyệt. Đây là một làn điệu dân ca đặc sắc trong kho tàng văn nghệ dân gian của đồng bào dân tộc Nùng ở Lạng Sơn được hình thành trong cuộc sống lao động, đấu tranh cải tạo tự nhiên, cải tạo xã hội nhằm phản ánh một cách chân thực và sinh động cuộc sống lao động sản xuất, sinh hoạt của người Nùng, thể hiện tâm tư, tình cảm, khát vọng của con người, ca ngợi tình yêu, đôi lứa, vẻ đẹp thiên nhiên, quê hương, đất nước.
Mỗi nhánh Nùng khác nhau có làn điệu sli khác nhau: Nùng Inh có Sli Nùng Inh, Nùng Phàn SLình có Sli Sloong hào, Nùng Cháo có Sli Sình làng…
Đặc điểm đặc trưng, nổi bật của sli là hình thức hát thơ (chủ yếu là truyện thơ) được biểu diễn dưới dạng đối đáp nam nữ giữa một bên nam và một bên nữ, thường do một đôi trai gái hoặc một vài đôi trai gái thể hiện trong các ngày hội, ngày chợ, ngày cưới, ngày vào nhà mới....Với lối hát bè, hòa thanh giọng cao, giọng thấp, không có nhạc đệm, người hát phải tự phối bè với nhau bằng nhiều cách hát trong một bài hát như: hát nói, xướng sli, dằm sli để tạo nên những âm sắc mềm maị, uyển chuyển với giọng điệu trầm bổng, cao thấp, âm thanh du dương, ấm áp theo một chủ đề, cốt truyện nhất định.
Ảnh: Trình diễn hát Sli tại Lễ hội chùa Tam Thanh, TP Lạng Sơn
Để mở đầu cho chủ đề các bài hát Sli thường có phần hô ngữ lên giọng để thay cho lời chào hỏi tiếp đó mới vào nội dung của bài hát Sli. Đây được ví như chìa khóa để người hát hát được đúng, không bị chệch giọng và hòa thanh được chuẩn để khi hát vào bài chính các bè của hòa âm không bị lệch lạc và sai về giọng. Có thể nói bài hát hấp dẫn hay không những chỉ phụ thuộc vào người hát mà còn phụ thuộc rất nhiều vào lúc lấy giọng bằng câu mở đầu.
Thông thường Sli có 3 lối hát cơ bản là: Hát nói (đọc thơ); Xướng Sli (ngâm thơ); Dằm sli hoặc nhằm sli (lên giọng hát).
- Lối đọc thơ: Là lối hát biểu hiện mối quan hệ chặt chẽ giữa thơ ca và âm nhạc. Đây là lối hát không có giai điệu mà chỉ có sắc thái lên xuống của âm điệu giọng đọc. Cách hát này không đòi hỏi nhiều kỹ năng, kỹ thuật trong diễn xướng. Mỗi nốt nhạc được sử dụng là sự luân chuyển âm sắc giọng đọc một cách mềm mại, uyển chuyển tương ứng tùy từng lúc đi lên hoặc đi xuống mà áp dụng nốt cao hay luyến hai nốt lại với nhau. Nhịp điệu trong bài hát bao giờ cũng khúc chiết, mạch lạc, tuân theo những khuôn khổ nhất định được biểu hiện bằng những trọng âm, phù hợp với những bài có nội dung cảm xúc mộc mạc.
- Lối Xướng Sli: Là lối hát thể hiện tình cảm dàn trải, ngâm ngợi, nhịp điệu tự do, giai điệu thường được tô điểm bởi các nốt luyến láy hoa mỹ ở cuối câu tạo nên sự mềm mại, uyển chuyển của giai điệu, người nghe dễ dàng cảm nhận được tính chất trữ tình, sâu lắng của bài. Về cơ bản lối ngâm thơ gần giống với lối đọc thơ. Tuy nhiên, ngâm thơ có sự uyển chuyển và giai điệu rõ ràng hơn, mỗi chữ trong câu hát có thể hát lên với nhiều âm thanh, âm sắc khác nhau bên cạnh âm thanh chính, nhưng bản chất của ngâm vẫn là sự co dãn và dàn trải về nhịp điệu. Cách hát này chủ yếu có trong hát Sli của người Nùng Cháo.
- Dằm sli: Là cách thể hiện bài hát một cách hoàn chỉnh cả về giai điệu, tiết tấu, lời ca; lối hát này thể hiện sự phức tạp trong cách luyến láy, nhấn nhá một cách uyển chuyển và sử dụng tinh tế các hư từ trong bài. Điều đó đòi hỏi người hát phải có sự am hiểu, khả năng cảm thụ âm nhạc và cách phát âm, nhả chữ sao cho thể hiện được rõ nhất nét riêng trong âm nhạc của đồng bào dân tộc Nùng.
Song song với các lối hát trên hát Sli có 2 hình thức hát gồm thể tự do và thể có bài bản tổ chức thành cuộc hát.
Đối với Sli tự do: Đây là lối hát thường diễn ra trong quá trình lao động sản xuất, quá trình sinh hoạt mà phổ biến hơn cả là trong các dịp tìm hiểu nam, nữ, dịp đi chợ, đi hội, thăm thân, kết bạn, đi lễ tết; sinh nhật đám cưới, đam ma, mừng nhà mới, đầy tháng cho trẻ sơ sinh. . . Không gian của Sli tự do rất đa dạng từ ruộng, mương, gò đồi, ven suối đến đầu hoặc cuối chợ. Sli tự do độc đáo là ở chỗ, các nhóm hát thường không hẹn nhau trước, họ gặp nhau, trao nhau những lời mời chào, hỏi thăm, nếu hai bên cảm thấy hợp thì cuộc hát sẽ diễn ra. Khởi đầu của Sli tự do có một số bài hát theo chủ đề nhất định như Sli làm mương, Sli đi chợ, Sli đi hội, các bài còn lại về cơ bản là hát không theo chủ đề.
Đối với Sli cuộc: Sli cuộc là lối hát có tổ chức quy củ, chặt chẽ, có lề lối trong một không gian hẹp, thường là tại một nhà hoặc một làng nào đó. Để chuẩn bị cho cuộc hát này, đôi nam hoặc nữ khách ở bản khác phải thông tin trước cho gia chủ tổ chức cuộc hát, nếu chưa được sự đồng ý của gia chủ thì cuộc hát đó không diễn ra. Khi tổ chức cuộc hát một yêu cầu bắt buộc là đối tượng phải khác giới và có ít nhất từ hai người trở lên. Tham dự cuộc hát thường có nhiều lứa tuổi từ trẻ đến già để cổ vũ, tán thưởng, khen chê. Sli cuộc có thể kéo dài hết thâu đêm đến sang hôm sau, cá biệt có cuộc kéo dài ba đêm liên tục. Sli cuộc thường có trình tự nhất định, đã có bài bản sẵn tuy nhiên để cuộc sli có nội dung phong phú hơn, và để thử tài sli của đối phương, phần sli tự do luôn được lồng theo từng chủ đề của bài sli cuộc.
Thông thường một cuộc hát Sli thường diễn ra theo ba chặng:
Chặng thứ nhất: Những bài hát chào mời thăm hỏi. Đây cũng là giai đoạn đầu tiên để bắt đầu một cuộc hát Sli. Cuộc hát Sli có diễn ra dài hay ngắn phụ thuộc hoàn toàn vào giai đoạn này. Thông thường để tìm bạn hát hai bên sẽ bắt đầu bằng những lời mời chào, hỏi thăm nhau, nếu cảm thấy hợp nhau cuộc Sli sẽ kéo dài.
Chặng thứ hai: Những bài hát trao đổi tâm, tư tình cảm. Đây chính là giai đoạn lôi cuốn nhất của hát Sli, ở giai đoạn này, hai bên sẽ đối đáp, lời đối đáp của họ xoay quanh những vấn đề trong cuộc sống hằng ngày. Đó có thể là thời gian họ dốc bầu tâm sự về cuộc sống của mình; là những lời ca ca ngợi vẻ đẹp quê hương, xứ sở, con người. Các bài hát Sli có thể quen thuộc với nhiều người nhưng tình huống xảy ra trong mỗi cuộc hát Sli thì không có cuộc nào giống cuộc nào, đôi khi những lời Sli do người ta tự biên trong vài chục giây để theo kịp diễn tiến của những lời đối đáp vậy nên có cuộc hát Sli có thể kết thúc trong chóng vánh nhưng cũng có những cuộc hát Sli kéo dài thâu đêm suốt sáng, từ ngày này qua ngày khác.
Chặng thứ ba: Những bài tiễn biệt dặn dò, là lúc họ trao nhau những lời tiễn biệt, dặn dò, những lời chúc, những lời hẹn ước với nhau, mong một ngày tái ngộ để lại được cùng nhau say đắm trong những câu ca Sli.
Sau cuộc Sli này, nếu phía khách và chủ nhà còn khả năng Sli thì cuộc sli chuyển sang các bài sli truyện thơ: Làng Dỉ, Mày Khoay, Thàng Vàng, Tỳ Dao, Lụ Ký, Khỉnh Dèn, Sơn Bá Chúc Anh Đài, Thạch Sanh, Tam Quốc Diễn nghĩa...thì cuộc sli mới trọn vẹn và được đánh giá những người sli tài, biết nhiều sli.
Ảnh: Hát Sli giao duyên bên bờ suối
Có thể khẳng định rằng, Hát Sli không đơn giản chỉ là một loại hình âm nhạc độc đáo của người Nùng đã tồn tại suốt bao đời nay, gắn bó máu thịt và trở thành tài sản tinh thần quý giá, một phần không thể thiếu trong đời sống của người Nùng mà còn là một phương tiện giao tiếp trên mọi phương diện cuộc sống, hiện hữu, gắn bó với cả cuộc đời người chứa đựng và truyền tải những giá trị vô giá, đầy tính nhân văn, những tri thức, kinh nghiệm dân gian về tự nhiên, xã hội; phác thảo một cách chân thực và đầy đủ nhất diện mạo văn hóa vật chất và tinh thần của người Nùng được đúc kết và gìn giữ qua bao thế hệ. Thông qua nội dung, chủ đề các bài hát Sli thể hiện những quan niệm về đạo đức, chứa đựng những giá trị nhân bản, nội dung tư tưởng mang tính hướng thiện và có tác dụng giáo dục sâu sắc, thể hiện bản chất tốt đẹp và mang đậm bản sắc của dân tộc Nùng, gắn liền với những ý thức và đạo lý cơ bản như: Ý thức về cội nguồn, ý thức về đồng loại, về đạo lý đối nhân xử thế “uống nước nhớ nguồn”, sự tôn kính, lòng biết ơn ông bà, tổ tiên.
Với những nội dung, giá trị đặc sắc đó, ngày 27/8/2019, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Quyết định số: 2966/QĐ-BVHTTDL đưa “Hát Sli dân tộc Nùng tỉnh Lạng Sơn” vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia. Điều đó đã khẳng định tính hấp dẫn, độc đáo của hát sli, ghi nhận, biểu dương những nỗ lực của cấp ủy, chính quyền và nhân dân các dân tộc tỉnh Lạng Sơn trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trong thời gian qua. Đồng thời đặt ra những yêu cầu, nhiệm vụ mới trong việc bảo lưu, trao truyền, xây dựng, hình thành, phát triển không gian văn hóa sli trở thành một tài nguyên, tiềm năng lớn để Lạng Sơn phát triển du lịch một cách bền vững; là một nội dung đặc sắc đóng vai trò nòng cốt và xuyên suốt tạo nên sự thu hút, hấp dẫn và riêng có của nền văn hoá Xứ Lạng cũng như sự đa dạng của các loại hình du lịch văn hoá ở Xứ Lạng./.
Tổng hợp: Vy Thị Bích Hạnh
