Lạng sơn là địa bàn chung sống của các dân tộc nùng, tày, kinh, dao, hoa, mông, sán chay... Trong đó người nùng và tày là hai dân tộc có số dân đông nhất trên địa bàn tỉnh lạng sơn, phân bố rộng khắp các thôn bản, xã phường thị trấn thuộc 11 huyện, thành phố trong toàn tỉnh. Người tày, nùng cư trú chủ yếu ở vùng trũng thuộc lưu vực các con sông lớn, các thung lũng có nhiều đồng ruộng như lòng chảo thất khê (huyện Tràng Định), huyện Bình Gia, huyện Bắc Sơn, huyện Lộc Bình, huyện Chi Lăng...Do sự tương đồng về địa bàn cư trú, dân tộc tày và dân tộc nùng có những nét tương đồng về đời sống kinh tế, văn hóa, ngôn ngữ... Trong đó, then là một di sản văn hóa phi vật thể độc đáo, đặc sắc, tiêu biểu của đồng bào dân tộc tày, nùng trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn.
ảnh: nghi lễ đón tổ then trong lễ then cấp sắc xã xuân mai, huyện văn quan
Then của người tày, nùng ở Lạng Sơn là nét sinh hoạt văn hóa cổ xưa được lưu truyền cho tới ngày nay. Đây là hệ thống lễ nghi để con cháu báo công với tổ tiên và thần linh, tạ ơn thần thổ địa, thần thành hoàng, thần nông đã phù hộ cho một mùa làm ăn thuận lợi; đồng thời, đây cũng là thời điểm linh thiêng để gia đình, dòng họ tổ chức cầu phúc, cầu tài, mừng thọ...Chính vì vậy, then được tổ chức quanh năm, khi gia đình có việc sẽ mời ông then, bà then đến nhà để “hắt phựt”, “hắt then” (làm then) với mục đích cầu cúng, giải hạn, nối số, cầu yên... Mỗi cuộc then thường diễn ra trong khoảng 10 đến 20 tiếng đồng hồ tùy thuộc điều kiện cụ thể của từng gia đình và tùy theo tính chất của nghi lễ.
Mặc dù, các nghi lễ then diễn ra quanh năm nhưng vào mùa xuân là thời điểm được tổ chức nhiều nhất với hội then (lẩu phựt, lẩu then). Lẩu then là nghi lễ trang trọng nhất của sinh hoạt văn hóa then, là ngày hội của then, được tổ chức với ý nghĩa để then mang lễ vật tiễn dâng lên ngọc hoàng nhằm thỉnh cầu ngọc hoàng phong cấp, thăng chức cho nhà then. Đại lễ cấp sắc thường được tổ chức vào khoảng tháng 2 và tháng 3 âm lịch, cứ 3 năm được tổ chức một lần, thời gian diễn ra trong 3 ngày liên tục.
Từ xưa tới nay, tất cả mọi nghi lễ then đều được tổ chức ở trong nhà. Trong lúc then và hội then diễn ra, mọi khía cạnh của cuộc sống đời thường được nâng lên trở thành thiêng liêng. Thường ngày, ngôi nhà là nơi diễn ra mọi sinh hoạt của các thành viên trong gia đình, thì nay không gian của ngôi nhà đã trở thành không gian thiêng vì đó là nơi thần thánh hiển linh, lắng nghe mọi sự trình báo, khẩn cầu của con người nơi trần thế và ban phát cho họ những điều tốt đẹp, may mắn.
Hiện nay nghệ thuật hát then - đàn tính được thể hiện trong không gian mở, có thể được biểu diễn, thể hiện trên sân khấu, trong không gian lễ hội truyền thống của dân tộc.
Các đạo cụ chủ yếu được sử dụng trong then gồm có: đàn tính, bộ xóc nhạc, đệm mạ, áo lễ, mũ then, ấn, bộ gieo quẻ âm dương, quạt, chuông đồng.
căn cứ vào mục đích của từng nghi lễ then, có thể phân loại then như sau:
- then cầu mong, bao gồm:
+ then cầu an: thường được tổ chức vào tháng giêng, ông then hoặc bà then được gia chủ mời đến nhà làm lễ với mục đích cầu cho một năm mới bình an, hạnh phúc, may mắn, thuận lợi trong việc làm ăn. Ngoài ra, nghi lễ cầu an còn mang tính chất hội họp dân làng và họ hàng thân thích để vui xuân mới.
+ then giải hạn: được tổ chức vào bất kỳ thời gian nào mà gia chủ thấy cần thiết, có thể khi thành viên trong gia đình gặp tai nạn, ốm đau, gặp khó khăn trong cuộc sống hay có thể chỉ do gặp một giấc mơ không lành... Lúc đó, họ sẽ mời ông (bà) then đến nhà làm lễ giải hạn để trút bỏ những điều không may, cầu mong tai qua nạn khỏi, cầu mong những điều may mắn sẽ đến với họ.
+ then cầu tự (cầu bjoóc, cầu va): người tày gọi là “hắt bjoóc” còn người nùng gọi là “hắt va” nhưng đều có nghĩa chung là cầu tự (cầu con). Họ ví con cái như những bông hoa nên vào những dịp tháng giêng, những đôi vợ chồng mới cưới hoặc vợ chồng hiếm muộn thường đón then về nhà làm lễ. Nội dung chủ yếu của nghi lễ là cầu xin bà hoa vương thánh mẫu (nữ thần trông coi về tình yêu, hạnh phúc, con cái của thiên hạ) sớm ban con cái cho gia chủ.
+ then cầu mùa: là nghi lễ mang tính chất tập thể của cộng đồng làng bản được tổ chức vào mùa xuân, đầu năm mới tại miếu thổ công hay đình thành hoàng làng để cầu mưa thuận gió hoà, mùa màng tươi tốt, bội thu. Nghi lễ này ngoài những chương đoạn hát mang tính chất nghi lễ, ông (bà) then còn hát những đoạn có nội dung nói về kinh nghiệm làm ăn của từng tháng trong một năm.
- then chúc tụng
then chúc tụng thường được gia đình tổ chức khi họ có những sự kiện vui mừng như: làm được ngôi nhà mới, nhà có đám cưới, sinh con đầu lòng, mừng sinh nhật người già (mừng thọ - dân tộc nùng)...
- then chữa bệnh
trước đây, khi điều kiện khoa học kỹ thuật, y tế chưa phát triển, giao thông đi lại khó khăn, phương tiện thông tin đai chúng chưa phổ biến, đồng bào dân tộc tày, nùng ở lạng sơn cho rằng người ốm và người chết do nhiều nguyên nhân gây ra. Vì không hiểu được nguyên nhân sinh bệnh nên họ cho là do thần linh, ma quỷ hãm hại, “vía” lìa khỏi xác. Khi đó, muốn biết người ốm vì nguyên nhân gì, họ phải nhờ then xem cho và quyết định đón then nào có khả năng thương lượng với thần linh hoặc có thể dùng khả năng trấn áp quỷ thần, sai khiến âm binh đi tìm “vía” bị lạc trở về nhập vào thể xác để người ốm khỏi bệnh. Có thể hiểu rằng, ở đây then chữa bệnh bằng sức truyền cảm âm nhạc, thơ ca đã phần nào thực hiện chức năng an ủi nỗi đau của người bệnh, làm cho con người cảm thấy thanh thản hơn sau mỗi buổi làm then. Đây chính là cốt cách chữa bệnh bằng phương pháp tinh thần của người tày, nùng xưa kia.
- lẩu then:
+ lẩu then cấp sắc: được những người làm then tổ chức định kỳ 3 năm một lần với ý nghĩa thăng chức cho then. Lẩu then cấp sắc của người tày, nùng là cuộc đại lễ của nhà then đem lễ vật dâng lên ngọc hoàng để thỉnh cầu ngọc hoàng phong cấp cho người làm then. Đây là một đại lễ rất quan trọng đối với bất cứ người làm then nào. Đối với họ, nếu then nào mới qua một lần lẩu then thì chỉ được giải quyết những công việc đơn giản, bình thường như làm then cầu an, then giải hạn; then nào trải qua nhiều lần cấp sắc thì sẽ giải quyết được những vấn đề quan trọng hơn như phá ngục lấy vía ở long cung, thuỷ phủ, chiến thắng tà ma, quỷ ác... Qua mỗi lần lẩu then, chức tước của người làm then càng tăng cao, tăng uy tín với cộng đồng, có quyền hạn giải quyết nhiều việc cứu nhân độ thế.
nếu then nào vì quá khó khăn, đến kỳ 3 năm không tổ chức được lẩu then thì phải làm lễ “lẩu khao mạ”, nghi lễ này chỉ cần mời một then đến giúp cùng với hương, hoa, quả, rượu thết đãi binh mã và tổ sư, đồng thời xin khất với ngọc hoàng đến kỳ sau mới làm đại lễ.
ảnh: lễ cấp sắc then nùng, phường vĩnh trại, tp lạng sơn.
+ lẩu then cáo lão và tạ ơn: được tổ chức khi người làm then tuổi đã cao, không làm then được nữa.
lẩu then được coi như ngày hội của nhà then với sự góp mặt của 5-10 ông (bà) then cùng tham gia đàn, hát, múa. Đây cũng là dịp để họ hàng, làng xóm xum họp và thưởng thức nghệ thuật dân gian truyền thống của dân tộc.
ngoài những loại hình then như trên, tại tỉnh lạng sơn còn có một số loại then khác như: then tống tiễn (tống tiễn ma của người chết ra khỏi nhà để không quấy quả người sống), then bói (xem bói cho người ốm, xem bói đường tình duyên, vận mệnh cho người khác)...
có thể khẳng định rằng then dân tộc tày, nùng tỉnh lạng sơn mang giá trị cân bằng nhu cầu tâm linh của con người trong xã hội. Khi phải đối diện với nhiều sự may rủi, những khó khăn trong cuộc sống hàng ngày, người tày, nùng đã tìm thấy ở then một điểm tựa an toàn về tinh thần. Niềm tin đối với tín ngưỡng đó đã góp phần điều tiết những bất ổn trong xã hội, con người sẽ hướng tới những điều tốt đẹp hơn trong cuộc sống ở tương lai và tránh xa những suy nghĩ, hành động tiêu cực bởi họ tin sẽ có sự trừng phạt nếu làm điều không phải đó. Bên cạnh đó, then còn mang tính cố kết cộng đồng chặt chẽ, thể hiện trong mối quan hệ giữa những người trong phạm vi làng xã cùng chung tín ngưỡng. Vì vậy, khi một cuộc then được tổ chức chính là dịp để anh em họ hàng, bạn bè, làng xóm đến với nhau trong sự đồng cảm, đồng điệu của tâm hồn.
chính vì vậy then là kho tàng quý giá về di sản văn hóa cổ truyền của dân tộc, là nguồn tư liệu quan trọng giúp cho việc nghiên cứu truyền thống lịch sử, văn hóa, phong tục tập quán của người tày, nùng ở Lạng Sơn. Then có ý nghĩa quan trọng trong quá trình bảo tồn văn hóa dân gian dân tộc tày, nùng. Theo đó, những nghệ nhân then tày, then nùng được coi là trung tâm bảo tồn nghệ thuật then. Những khúc hát sử dụng trong then nghi lễ giúp các nhà nghiên cứu có thêm tri thức văn hóa dân gian về đời sống vật chất, tinh thần của đồng bào tày, nùng ở Lạng Sơn.
với những nội dung, giá trị đặc sắc đó, ngày 13/12 tại phiên họp ủy ban liên chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 14 của unesco diễn ra tại thủ đô bogotá, cộng hòa colombia, di sản thực hành then của người tày, nùng, thái ở việt nam đã chính thức được tổ chức giáo dục, khoa học và văn hóa của liên hợp quốc (unesco) ghi danh vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Tổng hợp: Vy thị bích hạnh – Bảo tàng tỉnh lạng sơn
