Từ thành phố Lạng Sơn theo đường Quốc lộ 1A lên Đồng Đăng, đến km số 9, theo con đường liên xã Thụy Hùng - Phú Xá khoảng 2 km là đến phân trường Háng Pài (thuộc trường Tiểu học Thụy Hùng). Di tích đình Háng Pài nằm ngay trong khuôn viên của trường, cách trung tâm xã khoảng 3 km. Đình là một di tích kiến trúc nghệ thuật rộng khoảng 100 m2, có khung bằng gỗ, mái lợp ngói âm dương, lập đầu thế kỷ XX để thờ Thành hoàng của làng. Do nhiều nguyên nhân, đến nay ngôi đình xưa đã không còn nữa, nhưng dấu tích của một công trình quy mô, bề thế vẫn còn đó: Tại khu vực sân đình có hai cây đa cổ tán lá thụ xum xuê toả bóng, trên nền đình cũ rải rác những chân tảng lớn bằng đá xanh chạm khắc công phu dùng để kê cột... Địa điểm di tích nằm ở khu vực biên giới Việt – Trung, nơi đây, đồng chí Hoàng Văn Thụ, Lương Văn Tri thường xuyên qua lại hoạt động Cách mạng, nhất là khoảng thời gian sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời (ngày 3/2/1930), chi bộ Đảng chỉ đạo phong trào vùng núi biên giới Việt – Trung được thành lập. Là người được phân công phụ trách chỉ đạo xây dựng, phát triển phong trào cách mạng ở tỉnh Lạng Sơn cùng đồng chí Lương Văn Tri, giữa năm 1930, đồng chí Hoàng Văn Thụ bắt đầu từ Long Châu (Trung Quốc) trở về Lạng Sơn xây dựng và phát triển phong trào Cách mạng. Từ kết quả công tác tuyên truyền cách mạng, gây dựng cơ sở quần chúng trugn kiên, giữa năm 1933, đồng chí Hoàng Văn Thụ đã đến đình Háng Pài (khi đó thuộc xã Thuỵ Hùng, châu Văn Uyên) tổ chức kết nạp Đảng cho 5 đồng chí quần chúng ưu tú: Đoàn Viết Bứng, Đoàn Viết Cảnh, Đồng Viết Đại, Nông Viết Bảo, Mã Khánh Phương; công bố thành lập chi bộ Thuỵ Hùng do đồng chí trực tiếp làm Bí thư. Hoạt động của chi bộ đặt dưới sự quản lý, điều hành của chi bộ Đảng chỉ đạo phong trào vùng núi biên giới Việt – Trung tại Long Châu. Đây là sự kiện, mốc dấu đặc biệt quan trọng của lịch sử Đảng bộ tỉnh, đánh dấu sự chuyển mình, bước phát triển mạnh mẽ của phong trào Cách mạng Lạng Sơn. Chi bộ Thụy Hùng là chi bộ Đảng đầu tiên được thành lập ở châu Văn Uyên, đồng thời cũng là chi bộ đầu tiên của Đảng bộ tỉnh Lạng Sơn. Trong nội dung bia giới thiệu di tích đã khắc ghi:“Chi bộ đảm nhận vai trò quan trọng làm nòng cốt lãnh đạo,chỉ đạo xây dựng và phát triển phong trào Cách mạng của Lạng Sơn trong giai đoạn đầu của thời kỳ đấu tranh giải phóng dân tộc do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo từ năm 1930 đến năm 1945”. Từ chi bộ Đảng đầu tiên của tỉnh, đồng chí Hoàng Văn Thụ tiếp tục mở rộng, phát triển tổ chức Đảng ở các địa phương khác trong tỉnh như: thành lập chi bộ Đảng ở Bắc Sơn (ngày 25/9/1936), chi bộ Đảng ở Tràng Định (ngày 11/4/1938)… Lạng Sơn trở thành địa phương có phong trào Cách mạng phát triển sớm và vững mạnh ở vùng biên giới Việt – Trung. Sự kiện thành lập chi bộ Đảng ở Thuỵ Hùng gắn với tên tuổi đồng chí Hoàng Văn Thụ đã ghi một mốc son quan trọng, có ý nghĩa mở đầu đối với sự hình thành và phát triển của Đảng bộ tỉnh Lạng Sơn. Chính vì vậy, ngày 22/12/2022, Ban Chấp hành tỉnh đã ra nghị quyết số 101/NQ-TU về ngày truyền thống của Đảng bộ tỉnh Lạng Sơn, trong đó ghi rõ lấy ngày 15/6/1933 là ngày truyền thống của Đảng bộ tỉnh, bổ xung mốc lịch sử ngày 15/6/1933 là ngày truyền thống Đảng bộ tỉnh Lạng Sơn vào Lịch sử Đảng bộ tỉnh. Sự kiện thành lập chi bộ Đảng tại đình Háng Pài đã đi vào trang sử vẻ vang của lịch sử Đảng bộ tỉnh Lạng Sơn và lịch sử đấu tranh Cách mạng của tỉnh. Ngày 15/6 đồng thời cũng là ngày khai mạc đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh Lạng Sơn lần thứ nhất tổ chức tại Bản Đao, xã Tân Văn, huyện Bình Gia năm 1948. Từ chi bộ đầu tiên chỉ có 5 đảng viên, ngày nay Lạng Sơn đã có một Đảng bộ với 15 chi bộ trực thuộc với trên 64.000 đảng viên, trải qua 17 kỳ đại hội. Đảng bộ tinh Lạng Sơn đã có 90 năm xây dựng phát triển, tạo nên bề dày truyền thống rất đáng tự hào.
Cùng với di tích ga Tam Lung, đình Háng Pài đã trở thành một địa chỉ đỏ của công tác giáo dục truyền thống lịch sử Cách mạng ở Thụy Hùng (huyện Cao Lộc). Ngày 2/10/2002, di tích đã được UBND tỉnh ra quyết định số 41/2002/QĐ-UB xếp hạng di tích lịch sử cách mạng cấp tỉnh. Nhân kỷ niệm 80 năm ngày thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam (3/2/1930-3/2/2010), di tích đã được đầu tư tôn tạo cảnh quan, lập bia ghi dấu sự kiện để phục vụ các tầng lớp nhân dân, du khách tới tham quan, học tập, sinh hoạt truyền thống. Đó cũng là những bằng chứng sống động, thuyết phục về truyền thống yêu nước, lịch sử đấu tranh cách mạng anh dũng, vẻ vang của Đảng bộ, nhân dân các dân tộc tỉnh Lạng Sơn.
- Bia ghi dấu sự kiện thành lập chi bộ Đảng đầu tiên của Lạng Sơn
tại di tích đình Háng Pài
Chu Quế Ngân
