Xóm Ná và Cây Hồng thị trấn Chi Lăng- huyện Chi Lăng- tỉnh Lạng Sơn (thuộc Làng Thượng xưa) cùng thực hiện nghi lễ và tổ chức, còn có nhân dân thuộc các thôn gần đó đến tham dự hội (họ là người dân sinh sống tại 4 làng: Thượng, Trung, Hạ, Cường ngày trước nay thuộc các thôn: Lân Bông, Cây Hồng, Trung Mai, Yên Thịnh, Trung Thịnh của thị trấn Chi Lăng, huyện Chi Lăng và thuộc thôn Tam hợp xã Hòa Lạc huyện Hữu Lũng) .
Từ lễ xin "Cai đám" tại chùa Sạc thuộc thôn Cây Hồng (Chùa "Tháng 2"-tên nhân dân thường gọi) nhằm ngày 14 tháng 2 âm lịch do cả hai làng Thượng và làng Trung tổ chức (một năm một lần là dân làng tổ chức còn gọi là "sự lệ làng") để chọn ra "Ban Hương Trưởng" và "Cai Đám" là những người sẽ tổ chức và thực hiện các nghi lễ trong lễ hội của làng. Cách chọn là xin quẻ âm dương theo danh sách trai đinh tuổi từ 49 trở xuống (con trai trong làng từ 18 tuổi đến 49 tuổi là trai đinh, đóng suất đinh với làng); ngày hôm đó cả hai làng cùng có trách nhiệm như nhau, lễ của làng nào làng ấy lo, khác làng khác tổ chức xin "Cai đám" cho Đền làng mình (Làng Thượng coi Đền Cao, Làng Trung coi Đền Suối Lân); nhìn từ trong Chùa Sạc ra thì làng Thượng ngồi bên trái còn làng Trung ngồi bên phải. Người "Cai đám" được chọn sẽ có phận sự chăm sóc, hương khói tại Đền trong cả năm (cho đến ngày 14 tháng 2 âm lịch năm sau có "Cai đám" mới). Thành lập Ban Hương trưởng gồm 10 người được chọn trong các trai đinh của làng với tiêu chuẩn khỏe mạnh, nhanh nhẹn, am hiểu về phong tục tập quán của địa phương, có khả năng ăn nói, giao tiếp và có thời gian dành cho việc của làng, "Cai đám" có thể nằm trong Ban Hương trưởng. Ban Hương Trưởng của Đền Cao kiêm nhiệm công việc chuẩn bị và tổ chức lễ hội làng Thượng. Trước khi lễ hội diễn ra từ tháng Chạp Ban Hương trưởng đã chủ trì cuộc họp bàn về việc tổ chức lễ hội và phân công nhiệm vụ cho các thành viên chuẩn bị sân bãi, các đạo cụ có liên quan... Trưởng Ban (còn gọi là Hương trưởng hay Lệnh nhất) phân công công việc và nhiệm vụ cho từng thành viên của Ban. Tổ chức họp làng thông báo và xin ý kiến của các cụ Bô lão.Do nghi lễ đập đất diễn ra vào lúc nửa đêm nên mọi công tác chuẩn bị ngoài đồng phải được tiến hành xong trước tối mùng 3 tháng giêng. Chiêng, trống được tập hợp, cờ hội được cắm, làm giá để mâm lễ của các suất đinh và cắt cử người trông nom cho đến khi nghi lễ được bắt đầu.
Lễ hội được tổ chức trên đám ruộng của làng thuộc thôn Xóm Ná (Ảnh TL)
Lễ hội được dân làng tổ chức trên đám ruộng của làng thuộc thôn Xóm Ná, phần ruộng đó xưa kia được cắt cử cho Cai đám của mỗi năm cày cấy để lấy một phần gạo làm lễ cho những ngày hội của đền. Hội " Xuống đồng"-" Đập đất" được diễn ra vào lúc 0h.00" ngày mùng 4 tháng giêng. Những người tham gia tế lễ gồm: Chủ tế, Hội đồng tế (Ban Hương trưởng) và các đối tượng khác. Sau khi Kai đám lên hương xong, một người trong ban hương trưởng hoặc một cụ cao niên đã được cai đám lựa chọn (trong năm trước gia đình không xảy ra việc kiêng kỵ), sẽ tiến hành làm lễ đập đất cho làng. Người được chọn làm lễ đập đất: Hai tay cầm chiêng tiến hành khấn bái ngũ phương. Người Hương trưởng (Lệnh nhất) cùng 1 cụ già cao tuổi trong làng là người đầu tiên gõ trống gõ liên tiếp 3 hồi, 3 dùi trống để khai hội. Sau đó những người trong Ban Hương trưởng đền thường xuyên gõ trống chiêng với ý nghĩa đánh động vào đất. Nghi lễ diễn ra ở ngoài đồng lại vào lúc nửa đêm nên chỉ có khoảng 15 đến 20 người tham gia, chủ yếu là người nhà của "Cai đám" đến giúp việc và các cụ tới kiểm tra xem lễ có diễn ra đúng với nguyên bản chưa. Từ xưa đến nay, Người dân trong làng chỉ sau Lệ đập đất mới có thể được phép đi làm.
Sáng hôm sau, dân làng mang suất đinh của gia đình mình ra ngoài đồng cúng, trong lúc này là Ban Hương trưởng sẽ làm lễ " Mở cờ" là bàn giao, kiểm tra: cờ, sắc phong của Đình làng được cất giữ cẩn thận trong hòm tại nhà Hương trưởng cả năm chỉ được phép mở một lần kiểm đếm, tế lễ trong ngày lễ xuống đồng. Điều đặc biệt là số cờ thêu hình "tứ linh" đó là được ông Hoàng Đình Kinh người sinh ra và lớn lên tại làng Thượng tặng (theo các cụ cao niên trong làng kể lại). Hoàng Đình Kinh là một người yêu nước, căm thù giặc sâu sắc trong những năm 1882- 1888 ông đã tổ chức đoàn kết các dân tộc trong khu vực lập căn cứ chống thực dân Pháp xâm lược, bảo vệ quê hương đất nước; ông được làm Cai Tổng nên thường gọi là Cai Kinh; Ông vẫn luôn tự coi mình là một suất đinh của làng Thượng nên đã tặng cho làng cờ Hội.Vậy nên cứ hàng năm vào ngày Hội xuống đồng- “Đập đất” của Làng nhân dân rất trân trọng làm lễ "Mở cờ" để tưởng nhớ tới ông. Cứ 4 suất đinh góp 1 cỗ, lễ vật đóng góp là 1 cỗ xôi (khoảng 5 bò gạo nếp- cỗ xôi suất đinh nào cũng chuẩn bị); còn: 3 cỗ gà, 3 cỗ chuối và còn lại cỗ thịt (khoảng 0,5kg thịt lợn luộc) được phân theo lượt- luân phiên các suất đinh chuẩn bị quay vòng.Cỗ sau khi cúng lại được chia theo đinh suất (4 đinh suất 1 cỗ) các cỗ có thể ăn tại đó hoặc mang về đều được.
Ban Hương trưởng làm lễ " Mở cờ" (Ảnh TL)
Khoảng 2 giờ chiều ngày hôm đó, làng cũng tổ chức lễ nhập đinh cho các bé trai trong làng được sinh trong năm trước (Từ 40 ngày tuổi trở lên), tên của các bé sẽ được ghi trong sổ cái của làng, đánh dấu mốc từ đó bé là 1 thành viên của làng, có trách nhiệm và nghĩa vụ với làng, hàng năm đóng đinh suất. Đồng thời tổ chức ra đinh (lên lão) cho những người lên 50 tuổi. Gia đình nào có người được nhập đinh hoặc ra đinh sẽ chuẩn bị lễ vật gồm: 1 cỗ xôi, 1 con gà sống gáy, 5 quả cau, 5 lá trầu, 1 chai rượu, 5 đôi đũa, 5 cái chén, 1 chục vàng, 1 thẻ nhang (đũa chén để lại đền, góp lại làm những đồ dùng chung khi tổ chức "Sự lệ làng" (đóng góp đinh suất và tổ chức chia suất, ăn tại đó). Ngay sau phần tế lễ phần hội diễn ra gồm: các trò chơi dân gian, diễn xướng dân gian. Các trò chơi dân gian như : đẩy gậy, đấu vật, riêng trò chơi dựng cây đu trứơc có nhưng nay đã không còn tồn tại hiện nay đang muốn khôi phục; diễn xướng gồm có hát Hát Sli, Hát Chèo cổ (Hát Sli vài năm gần đây có được phục hồi và duy trì trong ngày Hội, Hát chèo cổ và các trò chơi đánh đu hiện nay không còn); Lễ hội kết thúc vào khoảng 16h30 cùng ngày.
Lễ hội xuống đồng- "Đập đất" làng Thượng hiện nay vẫn còn tồn tại được nhân dân tham gia đông đảo,được tổ chức định kỳ thường xuyên là một năm một lần. Hiện nay việc khôi phục lại các lễ hội truyền thống đang được chính quyền nhà nước quan tâm .Lễ hội truyền thống là hoạt động sinh hoạt văn hóa có ý nghĩa quan trọng trong đời sống cộng đồng vì vậy các cấp chính quyền đã rất chú trọng đến công tác quản lý và tổ chức lễ hội nhằm khôi phục ,duy trì và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống nâng cao đời sống tinh thần cho nhân dân. Đến với lễ hội cũng là dịp để mọi người củng cố, nâng cao tinh thần đoàn kết trong cộng đồng, ý chí của con người khi có sự tương đồng nó sẽ trở thành những truyền thống để các thế hệ sau kế thừa, nối tiếp và trở thành những biểu tượng văn hoá cao đẹp thấm sâu trong tiềm thức mỗi con người của quê hương đất nước. Ngoài ra, đến với lễ hội con người còn có thể giải toả sự căng thẳng trong cuộc sống, hiểu thêm về lịch sử dân tộc và cả những tinh hoa văn hoá của cha ông để lại. Ý thức về cội nguồn, niềm tự hào về quê hương của mỗi con người khi đến với lễ hội sẽ được nhân lên tạo thành một nét đẹp văn hoá, một truyền thống mang đậm tính nhân văn. Đến với lễ hội mọi người được hòa vào không khí vui tươi, nhộn nhịp, thể hiện tinh thần nhân ái, đoàn kết thông qua những hoạt động trong lễ hội, đặc biệt là các nghi lễ, các trò chơi bao hàm ý nghĩa về lịch sử của cha ông.Lễ hội xuống đồng- “Đập đất” là một hình thức sinh hoạt văn hoá dân gian mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, thể hiện khát vọng của người dân trong sự hoà hợp trời đất, âm dương; cầu mong cho cuộc sống khoẻ mạnh, no đủ, vạn vật sinh sôi... Những trò chơi trong lễ hội thể hiện nét đẹp tâm hồn phong phú, gắn với thiên nhiên, gắn với những tập tục văn hoá lâu đời của cư dân lúa nước. Lễ hội xuống đồng- “đập đất” làng Thượng là một trong những nét văn hoá độc đáo của đồng bào nơi đây, góp phần làm phong phú kho tàng văn hoá các dân tộc Việt Nam./.
Vi Thị Quỳnh Ngọc - Bảo Tàng tỉnh Lạng Sơn
